25 ANOS DO PASAMENTO

Chano Piñeiro, na lembranza

Chano Piñeiro, na rodaxe no porto de Vigo   de
photo_camera Chano Piñeiro, na rodaxe no porto de Vigo de
Cúmprense vinte e cinco anos do pasamento do inesquecible pioneiro do audiovisual galego, autor de fitos como “Mamasunción” (1984) e “Sempre Xonxa” (1989), a primeira longametraxe do noso cinema

Apenas cinco horas viñan de transcorrer daquel xa lonxano día inaugural da primavera de 1995, cando Chano Piñeiro partiu cara o alén, dende o vello Hospital Xeral de Vigo, "camiño das estrelas", lembrando o seu derradeiro filme."
Co entrañable director e boticario vigués-forcaricense, finado prematuramente aos corenta anos, fóronse tamén parte dos seus soños (deixou moitos proxectos inconclusos) encol dunha Galicia dona de seu que fora quen de se proxectar no mundo a través da súa cultura propia, nomeadamente o cinema. Porén, Chano, coma pioneiro do noso audiovisual, puxo algunhas das primeiras trabes, non perfectas mais rexas coma buxos, con títulos como a antedita "Mamasunción", estreada no García Barbón en 1984 con grande éxito de crítica e público, e sendo logo esta magnífica mediametraxe multipremiada arreo do mundo; e tamén, por suposto, coa primeira longametraxe profesional do noso cinema, "Sempre Xonxa", todo un fito do audiovisual de Galicia, estreada en Vigo en novembro de 1989 e un histórico éxito de público por todo o país galego ao ano seguinte.

Galicia, sen festival “Chano Piñeiro"
 A teima e a loita de Chano cos estamentos oficiais, os españois e, para a nosa vergoña, tamén os galegos –os mesmos que arestora xa esqueceron a súa contribución á cultura da nosa terra eliminando, logo de apenas catro anos, o festival que o bipartito creara en Vigo na súa homenaxe en 2006–, tivo como froito conquerir, utilizo aposta o termo xa que diso se tratou, dunha verdadeira conquista para a nosa cultura, que a idiosincrasia e as xentes deste recuncho do mundo chamado Galicia fose admirada e recoñecida alén das nosas fronteiras, malia a mediocridade dos políticos de antano e hogano.
Todo, e seguindo a pioneiros clásicos coma Carlos Velo, moitos anos antes de éxitos do cinema galego, concebidos, falados e estreados na nosa lingua, como "Vilamor" ou "A esmorga", de Ignacio Vilar, ou "Todos vós sodes capitáns" e maila recente "O que arde", de Oliver Laxe, por citar dous verdadeiros continuadores dos anceios culturais-nacionais de Chano Piñeiro.
A antedita inxustiza cometida con Chano, da que xa deixei constancia dende as páxinas deste xornal en varias ocasións, coido que nos debería a todos facer pensar en mans de quen deixamos o noso futuro como pobo, que cultural e politicamente deberan ser dúas ponlas da mesma árbore para nós, nun futuro xunguido pola historia común e a lingua que naceu das xentes deste país hai máis de mil anos. Lingua que o Estatuto, e mesmo a CE (por non falar da propia ONU), falan de potenciar e defender coma o noso ben máis prezado, mais aos nosos "gardiáns das esencias" seica tal precepto lles soa a xinés. De certo, tiña pensado titular este artigo "Galicia lembra...", pero coido que é máis honesto esquecer eufemismos hipócritas e desbotar falsidades: o boureo do silenzo oficial vai esnaquizar os nosos ouvidos, por aquí e acolá, excusados todos arestora por virus de coroas que chegan a pares (anacronismos medievais, sen dúbida), devindos ámbolos dous en senllas bombas de reloxería que agochan, home non!, calquera andrómena cultural (non digamos xa política, meigas fóra!) da mosca "cojonera" periférica. Ou dito doutro xeito, parafraseando a mal chamada "sabiduría popular": éche o que hai... E se nós queremos que siga sendo "o que hai", pois iso será (ou era "o que arde"? Mágoa...).

O paradoxo dun pioneiro no século vinte
Como teño apuntado noutras ocasións, con Chano Piñeiro naceu, sen dúbida, o cinema galego “adulto”. Arestora, coincidindo coa entronización anual da estación na que todo renace, é xa imposible esquecer o sorprendente paradoxo de que Chano foi, e será por sempre, case un século despois da chegada do invento dos Lumiére á nosa terra, o pioneiro dun cinema que el soñaba fondamente galego. Xa que logo, é de xustiza esta pequena homenaxe-lembranza do noso cineasta por antonomasia.  

De Forcarei a Vigo, pasando por Pontecaldelas (e unha cámara de super oito)
Chano Piñeiro viviu catro décadas curtas pero intensas, marcadas polo seu amor ao cinema e a Galicia. Ao nacer foi inscrito en Forcarei, vila onde pasou a súa infancia e coa que se sentía plenamente identificado, anque en realidade viñera ao mundo “por accidente” no desaparecido hospital de San Lourenzo, en Santiago de Compostela, o 12 de outubro de 1954.
De cativo, Chano ficou enfeitizado polas primeiras imaxes nunha pantalla no pequeno cine da vila, o “Colón”. Tamén o “Capitol” de Pontecaldelas, onde os seus pais trasladáronse coa botica cando era adolescente, foi determinante no veleno iniciático na maxia do cinema. Un enfeitizo que se completaría cando, sendo xa universitario en Santiago, encetaría unha verdadeira afección coa análise crítica do máis interesante cine da época que pasaba por Compostela, que sementaría no xove estudiante de Farmacia a imperiosa necesidade de facer películas.
         Nesa etapa de luces e sombras, na que se lle descobriu a temible doenza dexenerativa que ao longo do tempo remataría coa súa vida, tamén coñeceu á que axiña sería a súa muller, Mari Luz Montes, quen, como é coñecido, resultaría determinante no feito de que Chano comezara a súa carreira de cineasta, ao lle agasallar cunha cámara de super-oito cando casaron en 1974, contando ámbolos dous con vinte anos.

Media ducia de películas cunha teima común
Con dita cámara rodou, facéndose cargo do guión, da fotografía e da montaxe, a súa primeira película, “Os paxaron morren no aire”, inspirándose nada menos que no “Sempre en Galiza” de Castelao. Logo virían –xa instalados Chano e Mari Luz en Vigo, en 1978, onde puxeron botica na rúa Torrecedeira–, “Eu, o tolo”, un pequeno fito na cativa historia do cinema galego por tratarse da primeira longametraxe de ficción, de case dúas horas, rodada no formato de afeccionados. E máis adiante, a multipremiada “Mamasunción”, un filme de vital importancia, non só na obra de Chano senón na do nacente cine do país, que inaugurou as emisións cinematográficas da TVG o 25 de xullo de 1985. “Mamasunción” foi, a dicir da crítica, a mellor película de Chano. O propio director recoñecía que era a súa obra menos “contaminada”, un “Chano Piñeiro en estado puro”.
       Rodaría deseguido "Esperanza", producida polo Concello de Vigo en 1986 para denunciar a lacra social do alcoholismo. E, por fin, “Sempre Xonxa”, a nunca ben ponderada primeira longametraxe do cinema galego, que merece capítulo á parte. Remataría a súa carreira coa premonitoria “O Camiño das Estrelas. Galicia”, ficción-documental de encargo destinada a promocionar Galicia durante o Xacobeo 93. Para esta derradeira película de seu, Chano escribiu unha pequena historia de mitos e lendas: o encontro entre unha serea e un lobishome como parábola da xuntanza das dúas Galizas, a marítima e maila de terra adentro, para artellar un país moderno cara o século XXI.

Un fito de autoafirmación colectiva: "Sempre Xonxa"
Con Chano e “Sempre Xonxa” o cinema galego acadou a súa maioría de idade, queda dito. Por profesional, pero sobre todo por tratarse dun verdadeiro “rexurdimento” vencellado intimamente ao celme galego, ao ser de Galicia. Foi o primeiro fito de autoafirmación colectiva no eido cultural. Un traballo titánico de catro longos anos, no que Chano hipotecou todo o habido e por haber, petou a mil portas e recibiu negativas, desgabos e impertinencias, dentro e fóra de Galicia. Unha loita de moitos meses que, en certo xeito, custaríalle a vida. Porque, sen dúbida, Chano morreu por amor ao cinema. Foi unha morte de paixón. A paixón que fixo que se enfrontara (“a tolería de Chano”, dixemos na crítica do filme co gallo da súa estrea, que ficou reflectida no seu “alter ego”, o personaxe de Caladiño) aos máis diversos avatares: climatolóxicos, políticos, económicos, coa fe dun namorado do seu traballo. Percorreu a provincia de Ourense cun equipo de entusiastas, Galicia toda ata o mar, o porto de Vigo –onde se rodou a grande escena da partida dos emigrantes dende a Estación Marítima, cun trasatlántico que en realidade era a ponte de mando dun cargueiro–, e por fin rematou, con sangue, suor e bágoas (grazas, Chur!), a máxica historia de amor-odio a tres bandas que interpretaron Uxía Blanco, Miguel Insua e Xavier R. Lourido.
  Con entusiástica razón sinalou Manuel Rivas, dende o xornal “El País”: “Cando na noite de clausura do Festival, o 25 de novembro no cine Fraga de Vigo, milleiros de persoas aplaudiron postas en pé a “Sempre Xonxa” de Chano Piñeiro, aplaudían tamén un acto heróico e protagonizaban, ̌qué carallo!, un auto de fe”.
         Un “auto de fe” que nos leva á verdadeira herdanza de Chano. Un legado que significou, e significa, sobre todo compromiso. Compromiso de amor ao cinema, pero tamén á crenza nun país con personalidade propia que precisa dese cine, desa cultura de seu, para sobrevivir na voráxine de tanta “cultura” superficial de gaita e pandereta cara a galería, sempre atenta para non amolar aos que rexen dende fóra os nosos incertos destinos.
Un legado e unha teima, a de artellar unha imaxe propia para proxectala alén dos nosos lindeiros –repetía a cotío esa frase clarividente atribuída a Chéjov, ou a Faulkner: “Se queres ser universal, fala do teu pobo”, coido que como defensa ante o desleixo de tantos galegos afectos de autonoxo que se escudan na suposta “universalidade” de calquera meme(z) que os afaste das súas propias raíces–, sempre coa lingua como elemento base e máis recoñecible da nosa identidade como pobo.
       Un legado esencial para artellar unha verdadeira industria do cinema galego: pensada, escrita e falada na nosa lingua, producida e realizada en Galicia, con ese “localismo” ben entendido que, como queda demostrado, é a esencia da universalidade dos pobos, e mesmo da solidariedade entre todos.
  “Sempre Xonxa” foi a primeira pedra, imperfecta, sen dúbida, mais coido que nesa imperfección tamén reside boa parte da súa forza e do seu poder emotivo e visual. Unha longametraxe xa entrañable que segue a ser un fito único para Galicia porque, tratándose dun canto de amor á nosa terra tan profundo e sincero, aínda hoxe, trinta e un anos despois da súa estrea, non ten unha verdadeira continuación.

Soñador e humanista utópico
Que Chano era un soñador, un verdadeiro contador de historias de espirito humanista, que tentaba plasmar na pantalla as utopías dun país pouco orgulloso de si mesmo e cunha cultura tolleita, reivindicando ata o seu derradeiro suspiro o vello oficio de cineasta para artellar a Galicia do futuro, coido que todos os que o coñecimos non dubidamos en subscribir.
             Cómpre repetir, porque foi a súa vida enteira, que Chano Piñeiro anceiaba un cinema galego enraizado nas vivencias e sentimentos máis enxebres e fondos deste pobo ancestral, como unha forma máis de preservar o patrimonio singular da nosa terra e transmitilo en herdanza ás vindeiras xeracións. É dicir, rodaba e loitaba decote por un ideal no que tiña unha fe cega: facer cine en Galicia no idioma propio do país, na lingua que tivo o seu berce e fixeron medrar as xentes deste recuncho do planeta e que nos fai ser únicos pola creación cultural de nós entre a diversidade das nacións do mundo.
         Era iso o que Chano, seino ben porque o coñecín de preto, tiña máis claro no seu maxín. Porque, como el me contaba decote, cine en castelán ou en inglés ou sobre as historias e os costumes alleos xa o fan outros mellor, e con presupostos máis folgados. A nós tócanos, aínda sen moitos medios e paseniñamente, facer o noso propio cinema, sempre reinventándonos, sempre "Novo Cinema Galego", non queda outra. E Chano púxose mans á obra, contrapondo unha saúde feble de máis a unha teima contra vento e galernas de toda pelaxe.
E remato esta lembranza de homenaxe ao inesquecible Chano, como xa fixen noutras ocasións,   deixando que sexa el quen fale, a través das estrelas, coas súas propias palabras do fermoso artigo “A luz dun soño”: “Un país sen cine, sen cultura propia, sen utopías de seu, é un país morto. Seguide facendo películas, porque, que imos facer se non temos soños?”

(*) Autor do libro “Chano Piñeiro. Unha historia do cinema galego” (Edicións do Cumio, Vigo, 1999).n

Te puede interesar