VIGO

Os esquecidos de “El Pueblo Gallego" e outras lembranzas dun xornal histórico

O 17 de xuño de 1979, domingo de chumbo no ambiente, hai 36 anos, saíu da rotativa dos vellos talleres de Doutor Cadaval o derradeiro número deste mito da prensa galega de todos os tempos

O peche de "El Pueblo Gallego" pode considerarse a historia dunha ignominia. Unha morte anunciada, por pertencer na derradeira etapa aos Medios de Comunicación Social do Estado, en franca decadencia (o que sobreviviu da antiga Prensa del Movimiento franquista, da que o diario vigués era o único da cadea en Galicia). Mais non por iso resultou menos triste e dramática para o devir dunha prensa galega cada vez máis dependente, no económico e no político, e xa que logo afastada do verdadeiro pluralismo informativo, que ficaba orfa dunha das súas cabeceiras históricas. Significou, en definitiva, unha eiva máis para a mesma liberdade de expresión, cerna indubidable de todas as liberdades. Especialmente no que atinxe aos medios de comunicación, naqueles e tamén nestes tempos de democracia de mínimos, cos poderes realmente decisorios en mans de entes supranacionais e lonxe dos gobernos saídos das urnas.
Para a historia local, fica o relato dunha infamia, un feito ruín, executado a traición, con alevosía, nocturnidade e moitas complicidades. As activas do goberno da UCD de Adolfo Suárez, en contra de criterios e opinións como a do xornalista Emilio Romero, que dirixía daquela os MCSE e visitara Vigo tempo atrás coa idea de salvar os restos do naufraxio e modernizar o vello xornal, e as pasivas. A estas últimas non eran alleos, para a nosa vergoña, case que todos os xornais galegos, que deron a calada por resposta (con algunhas excepcións a título persoal) ante a chamada á solidariedade do diario vigués, segundo se queixaba nun artigo Federico Puigdevall, un dos membros da derradeira redacción (logo procesado precisamente por defender a liberdade de expresión). Foi, xa que logo, outro capítulo indigno dunha aínda hoxe moi glorificada "transición", que afectou directamente a un dos xornais máis emblemáticos de toda a historia de Galicia.
O 17 de xuño de 1979, domingo de chumbo no ambiente, hai 36 anos, saíu da rotativa dos vellos talleres de Doutor Cadaval (onde agora se atopa a delegación do Colexio Oficial de Arquitectos de Galicia) o derradeiro número deste mito da prensa galega de todos os tempos. E foi un mito indiscutible sobre todo pola súa esplendorosa etapa da República, entre 1931 e 1936. Uns poucos pero intensos anos marcados polo espírito galeguista, republicano e progresista dos seus artífices, reflectidos nas páxinas dun xornal que chegou a ser o primeiro en vendas no noso país. Algúns dos egrexios persoeiros que colaboraron nesta primeira época dá idea da importancia que para a cultura en xeral e a de Galicia e a súa identidade en particular tiveron nesa andaina: Maside, Dieste, Castelao, Cunqueiro, Vicente Risco, Jorge Luis Borges, Manuel Antonio, Felipe Fernández Armesto, Lugrís, Fernández del Riego, Villar Ponte, Fernández Mazas, Otero Pedrayo, Azorín, Manuel Blanco Tobío, o fotógrafo Xaime Pacheco, etc. 
 "El Pueblo Gallego" saíra por vez primeira á rúa o 27 de xaneiro de 1924, en plena ditadura de Primo de Rivera, baixo e dirección de Ramón Fernández Mato. A propietaria era a Editorial Vigo, creada por un grupo liberal (nada que ver co que hoxe se entende por "liberal") denominado Liga de los Defensores de Vigo. Entre os socios capitalistas tamén estaba o político pontevedrés Manuel Portela Valladares, quen en 1927 converteríase en único propietario, chegando incluso nalgunha ocasión a dirixir el mesmo o xornal. En 1931, o periódico aposta decididamente a favor da República, ao contrario da maioría da prensa galega.

As tres mortes de "El Pueblo Gallego"

Se a morte dun diario sempre é triste, por todo o anterior comentado, podemos dicir cá de "El Pueblo Gallego" foi tres veces triste e lamentable. O xornal desta terra sempre asoballada que en 1936 loitou afervoadamente, por riba de calquera outro, a favor dun estatuto de autonomía para Galicia, e que o 28 de xuño dese ano, día do plebiscito dun texto que esnaquizaría a rebelión dos "xenerais de África" (en palabras de Vítor Vaqueiro), titulou na portada "¡Arriba, corazóns galegos!", finou para a historia por primeira vez o 20 de xullo de 1936. Ese día foi incautado polas armas (nalgunha mesa da redacción din que ficaron as pegadas dun sabrazo) das forzas rebeldes, logo intituladas "nacionales". O xornal, loxicamente, nunca poido recuperar o pasado esplendor, mais o curioso é que un periódico que levaba na súa cabeceira o nome do Pobo Galego parecía impoñer certo respecto. Seguiu sendo un diario "al servicio de los intereses de Galicia", como rezaba na portada, e ninguén se atreveu nunca a "adornar" tan prestixiosa cabeceira con símbolos fascistas, ao contrario que no resto dos xornais incautados polo réxime totalitario. En 1939 pasou a formar parte da chamada "Prensa del Movimiento", co que se convertía nunha especie de "boletín oficial" dos vencedores.
Porén, a chegada ao xornal do escritor Xosé María Castroviejo, nomeado director en 1942 por seren de ideoloxía carlista, fixo relembrar tempos pretéritos de gloria. O "Señor de Tirán" soubo arrodearse duns colaboradores que poderiamos chamar "galeguistas na sombra", coma Cunqueiro, Paz Andrade, Del Riego, Fernández Flórez, Maside, Lugrís, Prego de Oliver, etc. O propio Castroviejo declarou a María Xosé Porteiro e Xosé A. Perozo, no derradeiro número de 1979, catro anos antes de morrer: "Faciamos un esforzo extraordinario para saír dignamente pois os medios eran moi precarios. Porén, ata chegamos tirar uns números extra con gravados destes artistas e textos literarios dos nosos colaboradores que eran louvados polo mesmo "ABC", que chegou dicir que eran o mellor da prensa española da época".
Castroviejo sería cesado doce anos máis tarde por mor dunha polémica co falanxista Juan Aparicio. O autor de "Memorias dunha terra" (1973) defendía que a lingua galega é válida para calquera uso (neste caso, a burla de Aparicio era por unha tradución da Editorial Galaxia, que viña de ser fundada en Vigo en 1950, dunha obra do filósofo alemán Heidegger, que ademais índa non fora traducida ao español). O falanxista replicara, até en dúas ocasións, que o galego só era un "dialecto para acompañar á muiñeira".
A propósito da segunda morte do xornal vigués, a de 1979 antes salientada, cómpre lembrar artigos coma o do derradeiro director, Juan Martínez Herrera, "El Pueblo Gallego: 20 años después de su cierre", publicado no libro colectivo "90 años de la Asociación de la Prensa de Vigo" (1999). E tamén o excelente "A derradeira noite de El Pueblo Gallego", do historiador pontevedrés Xosé Enrique Acuña, publicado no blog "BiosBardia, O país dos libros en galego", que colle como referencia aquel derradeiro xornal do domingo 17 de xuño de 1979 (que o autor destas liñas atesoura grazas ao seu grande amigo, e ex compañeiro en "El Pueblo Gallego" entre 1973 e 1977, Manuel González González, finado hai dous anos).  
A terceira morte, e definitiva, quizais a máis triste de todas por como se produciu, a relata moi ben o antedito Xosé E. Acuña. Resumindo: un periódico non se pode (nunca se debería) pechar por decreto. "El Pueblo Gallego", como o seu nome indica, pertencía a Vigo, aos seus lexítimos propietarios encarnados na figura de Portela Valladares, e a toda Galicia por ser o primeiro diario verdadeiramente de ámbito galego (o que subscribe aínda ben se lembra das ocasións nas que acompañaba a un taxista, do que sinto no recordar o seu nome, até Ferrol no reparto mañanceiro porta a porta). O goberno do Estado, a Xunta de Galicia (a que comeza o seu mandato en 1978), o Concello de Vigo e o Museo de Pontevedra deixaron que se esfarelara o legado. Filgueira Valverde sabía, xa en 1979 cando pecha o xornal, que o testamento de Portela Valladares, feito nos anos cincuenta no exilio francés, deixaba todos os seus bens á institución pública que o homenaxeado deste ano co Día das Letras Galegas dirixía daquela na súa vila natal. En palabras de Xosé E. Acuña: "Filgueira Valverde oculta e evita que a sociedade galega saiba da existencia do mandado do que fora presidente do Consello de Ministros na República. Ao final todo se dilapidou: o desaparecido busto en mármore de Portela, a biblioteca, o arquivo fotográfico e histórico, a colección de prensa ou calquera outro ben". Iso inclúe, engado, as pedras da fachada e a placa da entrada, hoxe tamén en paradoiro descoñecido porque o Concello de Vigo non quixo ou non soubo recuperalas (igual que nunca se recuperou un tranvía, por exemplo, nesta cidade e neste país de desleigados).

Os máis esquecidos da derradeira etapa (e de sempre)

n n n Cómpre, é de xustiza (aínda que nesta altura só sexa poética e serodia), romper unha lanza polos anónimos traballadores que pasaron polos talleres de "El Pueblo Gallego" no seus cincuenta e cinco anos de historia, e tamén foron parte moi importante no artellamento dos seus 20.661 números publicados. Especialmente os dos últimos anos e os que apandaron co mal grolo da cicuta co peche, "sen ira pero con rabia", en palabras dun deles, o linotipista Xosé María Pérez Landín. Recoñezo que non son imparcial, pois os meus primeiros pasos na prensa comezaron abaixo, nos "cavorcos do inferno" daqueles talleres que nos anos setenta seguían exactamente igual que en 1924 (o mesmo que a redacción e o resto do edificio), incluída a vetusta rotativa da que era dono e señor Ramiro Burés. O xefe de taller era Francisco Montero e, entre os compañeiros na montaxe e nas caixas (que loitabamos decote cun dragón, de nome Ludlow, que cuspía un perigosísimo chumbo quente), lembro Emilio, Leonardo, Benigno, Agustín, Infante, Carlos Varela e, especialmente, Agapito e Manolo. Eramos os amigos de San Roque que estacionabamos o R-8 butano do segundo naquel recanto imposible de Doutor Cadaval, entre a "Viuda" e o "Eligio", as tabernas "da casa", hoxe tamén desaparecidas (a última pechou este mesmo ano). Sirvan estes poucos nomes como representación e sentido homenaxe a todos aqueles currantes de base de "El Pueblo Gallego" ao longo da súa historia.
Segundo o citado Juan M. Herrera, o xornal vigués "tuvo que hacer de la necesidad virtud, y de la imaginación de sus sucesivas redacciones, la base material de su sostenimiento". Sen dúbida, mais esa base material tamén se debeu, e non pouco, ás xentes dos talleres, moitos deles non menos imaxinativos para sacar adiante o xornal no día a día con aqueles medios tan precarios. Eles, segundo conta o ex linotipista Julio Varela López, tamén loitaron até o final. Da asamblea aberta a unha posible cooperativa, e incluso crearon un partido político "transitorio" coa idea de chamar a atención sobre o seu problema, para retirarse dous días antes das eleccións (malia o cal, no reconto oficioso, case que logran un deputado, cargo para o que se presentaba por Galicia o propio Julio Varela). "A idea era intentar manter un xornal público en Galicia que realmente defendera os intereses galegos".
 Varela recorda que "nin AP nin a UCD de Suárez querían saber nada da prensa escrita. Xornalistas e traballadores creamos un partido de ámbito estatal chamado ULE (Unión para la Libertad de Expresión), cuxas cabezas visibles eran os ex redactores de "El Pueblo Gallego" José Manuel Ponte, dende Asturias, e o logo tan demonizado xornalista ourensán Pepe Rei, dende o País Vasco. Era unha época de cambio e incertezas, cunha democracia aínda moi feble, e nós pretendiamos que o noso proxecto contribuíra á consolidación dunha democracia forte ao servizo da cidadanía, e non dos poderes económicos e políticos de ninguén. En Vigo, tiñamos xentes dos talleres, como Paco Infante, moi implicadas; e da redacción cómpre salientar a Manolo López Prado e ao finado Eduardo Muñoz, moi partidario dunha prensa pública ao servizo dos intereses do pobo, como el mesmo deixou escrito nunha daquelas autonecrolóxicas do derradeiro número".
 Pola súa banda, o Cronista Oficial da Cidade de Vigo, Bernardo Miguel Vázquez Gil, "Lalo", xornalista que tamén foi redactor de "El Pueblo Gallego" nos anos setenta (o que subscribe, formando parte xa da plantilla do desaparecido diario en 1973, tivo a honra de ser entrevistado por el, logo de gañar o Premio Nacional de Artes Gráficas en 1972), lembra con certa saudade retranqueira, non exenta de rabia aínda hoxe, os derradeiros días do seu vello xornal. "Aquela anacrónica redacción de Doutor Cadaval, pola que semellaba non pasar o tempo, foi, porén, toda unha escola de xornalistas. Eu teño moi bos recordos, e tamén moita xenreira polos políticos cegos de mente e cultura que o pecharon. Entre os primeiros, porque alí foi onde se me ocorreu o personaxe de Gorechiño, que recordo que competía cos excelentes debuxos de Manuel Orío, o redactor-xefe. Un día nos visitou un primeirizo Forges, que daquela xa era famoso, e escachábase coa risa cos nosos garabatos, amais de se abraiar polas condicións nas que traballabamos. Aquel era un concepto de xornalismo á vella usanza xa completamente desaparecido. Nunhas cousas para mellor e noutras para moito peor. Por exemplo, a maioría dos novos xornalistas carecen, e carecerán xa para sempre, dunha visión global do que era a prensa, de como se facía un xornal entre todos en estreita comuñón, xornalistas e xentes dos talleres. Agora fáltalles perspectiva, algo básico nesta profesión.
A día de hoxe, coido que está moi ben que lembremos aquela desfeita, perpetrada por algúns persoeiros completamente alleos aos intereses dos galegos. A historia tamén son os esquecidos e os rexeitados pola mesma historia. Cómpre non esquecelo porque os vigueses, e os galegos en xeral, debemos aprender dos nosos erros para que non sexamos sempre os que paguemos o pato. Tamén é verdade que houbo galegos, mesmo entre a prensa, que non querían o vello xornal, que facían artigos, hoxe vergoñentos, sobre os cartos que nos custaba a todos (recibindo eles subvencións públicas, cousa que calaban). E que, en definitiva, vían con bos ollos a desaparición dun competidor directo, cangado de máis polos anos para lles facer sombra, en realidade. Temos que saber, e lembrar sempre, que houbo en Vigo un xornal que se chamou "El Pueblo Gallego" e que fixo historia porque nalgúns momentos do seu máis de medio século de existencia estivo preto da utopía dunha prensa libre, que se reflectía nos intereses dun pobo con marcada personalidade histórica, idiomática e cultural. E iso nunca se conseguiu en toda a historia da prensa galega".

Te puede interesar